مقدمه
در فنلاند، آموزش فنیوحرفهای ابتدایی به‌صورت کارآموزی تقریباً برای همه رشته‌ها در مؤسسه‌های فنیوحرفهای عرضه می‌شود. گذراندن دوره حرفه‌ای ابتدایی دو تا سه سال طول می‌کشد و آموزش آن در مؤسسه‌های فنیوحرفهای چندرشته‌ای یا تخصصی ارائه می‌شود. با اتمام دوره حرفه‌ای سه‌ساله، دستیابی به همه اشکال آموزش عالی میسر می‌شود. در آموزش حرفه‌ای تکمیلی، امکان تحصیل در دوره‌های حرفه‌ای پیشرفته و دوره‌های حرفه‌ای تخصصی وجود دارد. مدارک دوره‌های حرفه‌ای پیشرفته و تخصصی تنها در آزمون‌های قابلیت‌سنجی اعتبار می‌یابند و عموماً برای بزرگ‌سالان شاغل در نظر گرفته می‌شوند.
سال تحصیلی مدارس فنیوحرفهای از دو نیم‌سال (نیم‌سال پاییزی که در ماه آگوست آغاز می‌شود و در ماه دسامبر خاتمه می‌یابد، و نیم‌سال بهاری که در ماه ژانویه آغاز می‌شود و تا ماه می طول می‌کشد) تشکیل می‌شود. تعداد روزهای کاری مدارس فنیوحرفهای طی سال تحصیلی ۱۹۰ روز کاری (35 ساعت در هفته) است.
ساختار آموزشی
ساختار آموزشی کشور فنلاند به شرح زیر است:
1. آموزش مقدماتی حرفه‌ای: آموزشی دو تا سه ساله است که در مدارس فنیوحرفهای تخصصی یا چندرشته‌ای ارائه می‌شود.
2. دوره تکمیلی متوسطه: که به مدت سه سال آموزش عمومی است و سرانجام به آزمون نهایی سراسری منجر می‌شود.
3. آموزش عالی فنیوحرفهای: آموزشی سه تا پنج‌ساله است که معمولاً در دانشکده‌های تخصصی عرضه می‌شود و می‌توان پس از مدرسه جامع و یا پس از اتمام تحصیلات دوره متوسطه در آن حضور یافت.
برنامه‌های آموزشی
برنامه‌های آموزشی فنیوحرفهای بر راهبردهای ملی طراحی برنامه‌های درسی مبتنی هستند. این برنامه‌ها با همکاری کارشناسان حوزه صنایع، مؤسسه‌های تحقیقاتی و مؤسسه‌های آموزش فنیوحرفهای تدوین می‌شوند.
در حال حاضر برنامه‌های درسی مدرسه‌های فنیوحرفهای شامل آموزش‌های حرفه‌ای شغل‌مدار و درس‌های مشترک اجباری است. تحصیلات فنیوحرفهای، علاوه بر درس‌های نظری و عمومی، آموزش عملی را نیز شامل می‌شوند. بخش اعظم دوره‌های تحصیلی فنیوحرفهای در قالب آموزش‌های تئوریک و در مؤسسه‌های فنیوحرفهای سپری می‌شوند. این در حالی است که عمده فعالیت‌های عملی در کارگاه‌های آموزشی صورت می‌پذیرند. برخلاف دوره‌های کارآموزی معمول، دانشجویان و کارفرمایان از رابطه قراردادی با یکدیگر برخوردار نیستند؛ چرا که کارفرمایان در قبال برنامه‌های آموزشی ارائه شده، حق‌الزحمه دریافت می‌دارند. دوره‌های کارآموزی عمدتاً یک تا پنج ماه طول می‌کشند.
از جمله درس‌های اجباری مشترک در تحصیلات متوسطه عمومی و فنیوحرفهای می‌توان به درس‌های زبان‌های فنلاندی و سوئدی به‌عنوان زبان مادری، زبان خارجی، ریاضیات، فیزیک، شیمی، فناوری اطلاعات، تعلیمات اجتماعی، تربیت بدنی، بهداشت و هنر اشاره کرد.
دوره‌های کارآموزی
دوره‌های کارآموزی، دوره‌های آموزشی خاصی هستند که کارفرمایان متعهدند، آن‌ها را به دانشجویان ارائه کنند. دانشجویان نیز در قبال این آموزش ملزم به کار و فعالیت برای کارفرمایان هستند. کارفرمایان هزینه‌های آموزشی را از محل بودجه‌های عمومی تأمین می‌کنند. لازم به ذکر است که همه قراردادهای دوره‌های کارآموزی باید به تأیید یک مقام محلی کارآموزی برسند.
دوره‌های کارآموزی تابع راهبردها و برنامه‌های آموزشی مصوب «شورای ملی آموزش» و برنامه مفصل لحاظ‌شده در متن هر قرارداد هستند. مدت دوره‌های کارآموزی از یک تا چهار سال متغیر است. آموزش در محل کار که ۶۰ تا ۹۰ درصد زمان آموزشی را به خود اختصاص می‌دهد، در مؤسسه‌های فنیوحرفهای یا مراکز آموزش بزرگ‌سالان به‌صورت دوره‌های نظری ارائه می‌شود.
ارزیابی تحصیلی
عملکرد دانشجویان مدرسه‌های فنیوحرفهای بر مبنای مقیاس 1تا 5 (۲-۱ قابل قبول، ۴-۳ خوب، و ۵ عالی) ارزیابی می‌شود. دانشجویان موظف‌اند همه درس‌های دوره تحصیلی خود را با اخذ حداقل نمره قابل قبول بگذرانند تا گواهی فارغ‌التحصیلی دریافت کنند.
اصلاحات آموزشی
از جمله مهم‌ترین اقدامات اصلاحی به‌عمل‌آمده در ساختار آموزش فنیوحرفهای کشور فنلاند می‌توان به این موارد اشاره کرد:
1. جایگزینی ساختار تحصیلی جامع به عوض برنامه‌های پایه و دوره‌های تخصصی سابق.
2. برخورداری دانشجویان از دامنه انتخاب و گزینه‌های بیشتر آموزشی. به عبارت دیگر دانشجویان از حق انتخاب واحدها و رشته‌های گوناگون تحصیلی، نظیر بازرگانی و صنایع یا امور اجتماعی و بهداشت به‌طور توأمان برخوردار شده‌اند.
3. تصویب قوانین جداگانه برای آموزش فنیوحرفهای مقدماتی (طی آموزش متوسطه) و آموزش عالی فنیوحرفهای (طی آموزش عالی).
4. برقراری همکاری میان مؤسسه‌های فنیوحرفهای و مدرسه‌های تکمیلی متوسطه در جهت برخورداری دانشجویان از حق انتخاب تحصیل در همه مؤسسه‌ها.
5. برطرف‌سازی موانع همکاری میان مؤسسه‌های فنیوحرفهای و امکان برخورداری داوطلبان از دوره‌های دیگر مؤسسه‌های مرتبط با مدرک تحصیلی خود.
6. اعطای انحصاری مجوز حضور در مراکز آموزش عالی حرفه‌ای به داوطلبانی که به اخذ مدرک آموزش متوسطه از مدرسه‌های تکمیلی متوسطه و یا مؤسسه‌های عالی فنیوحرفهای نائل آمده‌اند.
شاخص‌های آموزش فنیوحرفهای کشور فنلاند تا سال 2015 که توسط «مرکز آموزش فنی و حرفه‌ای یونسکو (یونیوک)پس از انجام فرایند اعتباربخشی منتشر شده است، عبارت‌اند از:
1. مأموریت، چشم‌انداز، راهبرد و قوانین آموزش فنیوحرفهای
• دولت فنلاند بر این موضوع تأکید دارد که آموزش و تربیت فنیوحرفهای نقشی کلیدی در رقابت‌های اقتصادی و شکوفایی این کشور ایفا می‌کند.
• دولت راهبرد تقویت شبکه‌های ارائه‌دهندگان آموزش و تربیت فنیوحرفهای را برای ارتقای ظرفیت خدمات در دستور کار خود دارد.
• آموزش و تربیت فنیوحرفهای برای دو بخش جوانان و بزرگ‌سالان ارائه می‌شود.
• دولت بر توسعه این آموزش‌ها با همکاری دنیای کار و پشتیبانی از توسعه شایستگی‌هایی برای بنگاه‌های اقتصادی کوچک و متوسط تأکید دارد.
• سیاست‌های ملی کشور فنلاند براساس پیش‌بینی کمی و کیفی طراحی شده است.
• این پیش‌بینی شامل پیش‌بینی کمی تقاضای بلندمدت نیروی کار و نیازهای آموزشی و پیش‌بینی کیفی نیازهای مهارتی می‌شود.
• دولت در تلاش است، اطلاعاتی در مورد انواع مهارت، نیروی کار ماهر مورد نیاز، و راه‌هایی که ارائه‌دهندگان آموزش بتوانند تقاضا را برآورده کنند، به دست آورد.
• این اطلاعات برای توسعه چارچوب صلاحیت حرفه‌ای، مهارت‌های آموزش‌حرفه‌ای و آموزش بیشتر برای دنیای کار آینده نیز استفاده می‌شود.
• قانون آموزش و تربیت فنیوحرفهای در سال 1998 به تصویب رسید.
• قانون آموزش حرفه‌ای برای بزرگ‌سالان در سال 1998 به تصویب و در سال 2006 با رویکرد صلاحیتهای مبتنی بر شایستگی اصلاح شد.
• مقررات آموزش و تربیت حرفه‌ای برای به رسمیت شناختن آموزش و تربیت فنیوحرفهای غیررسمی و سازمان‌نایافته در سال 2005 به تصویب رسید.
• قانون تأمین منابع مالی آموزش و فرهنگ نیز در سال 2009 تصویب شد.
۲. نظام آموزش فنی و حرفه‌ای رسمی، غیررسمی و سازمان‌نایافته
• ساختار نظام آموزشی فنلاند 3+3+6 است.
• آموزش فنیوحرفهای در دوره متوسطه دوم دارای یک شاخه است.
• ادامه تحصیل برای سطوح بالای آموزشی مهیاست.
• آموزش عالی دارای دو بخش دانشگاهی و پلی‌تکنیکی است.
•آموزش فنیوحرفهای دوره متوسطه دوم به دو صورت «برنامه مبتنی بر مدرسه» و «تربیت به‌صورت کارآموزی» انجام می‌پذیرد.
• در آموزش مبتنی بر مدرسه، برنامه‌های پیش فنیوحرفهای که به صلاحیتهای آموزش‌حرفه‌ای متوسطه دوم ختم می‌شوند، و مهارت‌آموزی برای آماده‌سازی حرفه‌ای، براساس صلاحیتهای مبتنی بر شایستگی ارائه می‌شوند.
• در تربیت به صورت کارآموزی، مهارت‌آموزی برای آماده‌سازی حرفه‌ای براساس صلاحیتهای مبتنی بر شایستگی ارائه می‌شود.
• طول دوره برنامه‌های آموزش مبتنی بر مدرسه سه سال، و هر برنامه شامل حداقل نصف سال یادگیری حین کار است.
• محیط‌های یادگیری ترکیبی از محیط‌های یادگیری مدرسه‌ای، محیط کار و محیط‌های یادگیری برخط (آنلاین)هستند.
• در دوره متوسطه، برای دانش‌آموزان ناتوان نیز مدرسه‌های خاص حرفه‌ای وجود دارد.
۳. متولی و مسئول آموزش فنیوحرفهای، تأمین منابع مالی
• ارائه آموزش‌های فنیوحرفهای براساس قوانین مصوب مجلس است.
• دولت اهداف ملی، چارچوب صلاحیت‌ها و موضوعات اصلی در آموزش فنیوحرفهای را تعیین می‌کند.
• اهداف، شرح وظایف و اختیارات مجلس، دولت، وزارت آموزش، انجمن ملی آموزش، کمیته صلاحیت‌ها، ارائه‌دهندگان آموزش فنیوحرفهای و مدیران اجرایی در سطح منطقه برای آموزش‌های فنیوحرفهای به‌روشنی مشخص است.
• وظیفه انجمن ملی تصمیم‌گیری در مورد برنامه درسی اصلی (ملی) و الزامات صلاحیتهای مبتنی بر شایستگی است.
• انجمن ملی نیز روش‌های ارائه شایستگی‌ها، تأمین نیازهای مهارت‌آموزی و پیامدهای یادگیری را تعیین می‌کند.
• کمیته‌های ملی آموزش و مهارت‌آموزی دارای انجمن‌های سه‌جانبه (دولت، دنیای کار و ارائه‌دهندگان آموزش) برای اجرای صلاحیتهای مبتنی بر شایستگی هستند.
• کمیته‌های صلاحیت زیر نظر انجمن ملی وظیفه تهیه و تنظیم آزمون‌های مبتنی بر شایستگی را بر عهده دارند.
• کمیته‌های صلاحیت، از کیفیت صلاحیت و صدور گواهی‌نامه‌ها به‌درستی اطمینان پیدا می‌کنند.
• ارائه‌دهندگان آموزش فنیوحرفهای نیازهای آموزشی دنیای کار و جمعیت منطقه را در نظر می‌گیرند.
• ارائه‌دهندگان آموزش فنیوحرفهای برنامه‌های آموزشی و درسی خود را براساس برنامه درسی اصلی (ملی) تهیه می‌کنند.
• مدیران اجرایی منطقه‌ای نقش تعیین‌کننده‌ای در ارائه آموزش فنیوحرفهای مبتنی بر تقاضا دارند.
• تأمین منابع مالی بیشتر توسط وزارت آموزش و فرهنگ انجام می‌شود.
• تأمین منابع مالی براساس قیمت‌های واحد و کمک‌هایی است که به ارائه‌دهندگان مجاز فنیوحرفهای به‌طور مستقیم داده می‌شود.
• تأمین منابع مالی براساس شاخص‌های عملکرد از قبیل سال و دانش‌آموز صورت می‌گیرد.
• مدیران اجرایی وظیفه تخصیص منابع مالی را بر عهده دارند.
• روش‌های تأمین منابع مالی برای مواردی (و موضوعاتی) که هزینه از میانگین بیشتر است، در نظر گرفته می‌شود.
• نظام تأمین منابع مالی مبتنی بر عملکرد براساس شاخص‌های کمی و سنجش‌های کیفی استوار است.
• تأمین منابع مالی در دوره دوم متوسطه توسط دولت و شهرداری انجام می‌گیرد (42 درصد دولت، 58 درصد شهرداری).
• تأمین منابع مالی مبتنی بر عملکرد در حال پیگیری است.
۴. معلمان و مربیان آموزش فنیوحرفهای
• صلاحیتهای معلمان فنیوحرفهای و مربیان فنیوحرفهای متفاوت است.
• معلمان و مربیان فنیوحرفهای در تهیه مواد درسی و روش‌های یادگیری بسیار مستقل هستند.
• صلاحیتهای معلمان فنیوحرفهای شامل مدرک دانشگاهی یا پلی‌تکنیک، سه سال تجربه در محیط کار در رشته تخصصی و گذراندن دوره‌های تربیتی و فن تدریس است.
• الزامات رسمی برای سنجش صلاحیت مربیان فنیوحرفهای (در محیط کار واقعی) وجود ندارد.
۵. صلاحیت‌ها، چارچوب صلاحیت‌ها و تضمین کیفیت
• برای هر صلاحیت حرفه‌ای سند الزامات صلاحیت تهیه شده است.
• صلاحیت‌ها مبتنی بر شایستگی‌های شغلی هستند.
• سند الزامات صلاحیت شامل واحدهای صلاحیت، برنامه‌های ممکن، مهارت‌های حرفه‌ای، راهنمایی برای سنجش (شامل اهداف و معیار سنجش) و روش‌های ارائه مهارت است.
• مهارت‌های حرفه‌ای بر حسب دانش، مهارت و شایستگی تعریف می‌شوند.
• در دوره دوم متوسطه، دانش‌آموزان با تکمیل صلاحیت آموزش‌حرفه‌ای، مهارت‌های مورد نیاز برای کفایت حرفه‌ای و اشتغال را در رشته خود کسب می‌کنند و می‌توانند ارائه دهند.
• در دوره دوم متوسطه، دانش‌آموزان مهارت‌های پایه وسیعی را در جایگاه‌های متفاوت شغلی در داخل یک رشته تحصیلی و مهارت‌های تخصصی و شایستگی‌هایی را در یک برنامه مطالعاتی (گرایش)کسب می‌کنند.
• در سال ۲۰۱۰، برای دوره دوم متوسطه 52 رشته تحصیلی با 120 گرایش تعریف شده است.
• 1۲۹ مورد صلاحیت تخصصی و ۱۸۷ مورد صلاحیتهای دیگر به‌صورت اجباری و انتخابی وجود دارد.
• مهارت‌های یادگیری مادام‌العمر در پودمان‌های صلاحیت گنجانده شده‌اند.
• چارچوب صلاحیتهای حرفه‌ای به‌تازگی نهایی شده و در مجلس فنلاند در دست بررسی است.
• انجمن ملی آموزش صلاحیت‌هایی را در ارتباط با چارچوب صلاحیتهای حرفه‌ای اروپا تعریف کرده است.
• شورای ارزشیابی آموزش فنلاند با هدف ارزشیابی بیرونی تأسیس شد.
• تضمین کیفیت ابزاری برای بهبود و اطمینان ارائه‌دهندگان آموزش فنیوحرفهای است.
• نظام تضمین کیفیت در آموزش فنیوحرفهای فنلاند شامل هدایت ملی، مدیریت کیفیت عملکرد ارائه‌دهندگان و ارزشیابی بیرونی است.
• تصمیمات در مورد انواع ارزشیابی بیرونی توسط شورای ارزشیابی تعیین و توسط انجمن ملی اجرا می‌شوند.
• ارائه‌دهندگان آموزش فنیوحرفهای براساس قانون می‌باید خودارزیابی داشته باشند.
• ارائه‌دهندگان آموزش فنیوحرفهای تشویق می‌شوند، گواهی‌نامه کیفیت مبتنی بر مدل تعالی کیفیت اروپایی کسب کنند.
۶. اصلاحات، پروژه‌های اصلی و چالش‌ها در آموزش فنیوحرفهای
• آموزش فنیوحرفهای در فنلاند به‌طور مداوم در حال بهبود است.
• توسعه و بهبود آموزش فنیوحرفهای شامل برآورده کردن نیازهای مهارتی بازار کار، همکاری ارائه‌دهندگان فنیوحرفهای و دنیای کار، ارتقای فرایندهای کاربردی مؤثر، کاهش ترک تحصیل و افزایش جذابیت آموزش فنیوحرفهای است.
• تعداد صلاحیتهای مبتنی بر شایستگی افزایش یافته است.
• برنامه‌های مشورتی برای پشتیبانی از تکمیل مطالعات محیط‌های یادگیری کار‌محور انجام می‌شوند.
• چالش‌هایی که کشور فنلاند با آن‌ها روبه‌روست شامل کم‌شدن نیروی کار به دلیل تغییرات جمعیتی، تغییرات نیازمندی‌های شایستگی، و چالش‌های مرتبط با پایداری اقتصاد ملی می‌شود.
• تفاوت در دسترسی به آموزش فنیوحرفهای منطقه‌ای از دیگر چالش‌ها‌ست.
• استخدام معلمان دارای صلاحیت در برخی از رشته‌ها در کشور فنلاند نوعی چالش محسوب می‌شود.
منابع
۱. اسماعیلی، مهدی (۱۳۹۳). مطالعه مقایسه‌ای آموزش فنیوحرفهای رسمی در دوره متوسطه در کشورهای جهان.
۲. ناشناس (بی‌تا). معرفی نظام آموزشی کشورهای جهان، دفتر اطلاع‌رسانی و سنجش افکار.